E ndërtuar në vitet 1980 për të përkujtuar një tiran të vdekur në stilin faraonik, piramida e betonit dhe e qelqit në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranë, po shkatërrohej në kohën kur inxhinierët dhe ndërtuesit mbërritën për ta shpëtuar.
Xhamat ishin thyer, të pastrehët flinin në sallat e saj, ndërsa muret ishin mbuluar me mbishkrime dhe vinte erë e rëndë. Shishe dhe shiringa bosh shtriheshin në dysheme, e cila ishte e mbuluar me mermer të lëmuar, kur piramida, një faltore e diktatorit të ndjerë komunist të Shqipërisë Enver Hoxha, u hap për herë të parë në vitin 1988, por që atëherë ishte zhveshur nga vandalët dhe hajdutët.
“Vendi ishte një gërmadhë”, kujtoi Genci Golemi, inxhinieri i ndërtimit në vizitën e tij të parë. “Gjithçka ishte vjedhur.”
Tani, pas një rinovimi dy-vjeçar, ndërtesa është një tempull që shkëlqen për shpresat ambicioze të Shqipërisë për të ardhmen.
Për kryebashkiakun e Tiranës, Erion Veliaj, transformimi i Piramidës prej 22 milionë dollarësh tregon se si ai e përfytyron kryeqytetin si “Tel Aviv i Ballkanit”, një qendër e teknologjisë së lartë që ofron vende pune dhe premtime për një vend që ishte kaq i varfër dhe larg botës moderne nën diktaturën e Enver Hoxhës.
“Në vend që të jetë një shpërthim nga e kaluara, ajo po hidhet në të ardhmen,” tha kryebashkiaku për Piramidën, duke lënë mënjanë faktin se Shqipëria është ende një nga vendet më të varfra në Evropë dhe e njohur më mirë si vendi i emigrantëve ekonomik dhe jo inxhinierë softuerësh.
Por pas dekadash të planeve të mëdha të dështuara për piramidën, shpresa është e madhe. Ajo do të ripërdoret si një hapësirë për klasa, kafene dhe zyra për kompanitë e teknologjisë dhe do të hapet për publikun gjatë 2023.
“Hoxha do të rrotullohet në varrin e tij për të parë memorialin e tij të transformuar në një festë të kapitalizmit, të punës dhe të së ardhmes”, tha Veliaj, duke qëndruar në majë të piramidës, e cila është rreth 70 metra e lartë.
Winy Maas, arkitekti kryesor në MVRDV, një firmë holandeze që udhëhoqi ridizajnimin e Piramidës së Tiranës, tha se trajtimi me ndërtesat e ngritura për të festuar tiraninë ka sjellë gjithmonë “zgjedhje të vështira”, por shtoi se prishja e tyre janë “rrallë një opsion i mirë”.
Ai tha se ishte frymëzuar nga rindërtimi i Rajhstagut në Berlin nga arkitekti britanik Normal Foster, i cili i shtoi një kub xhami një ndërtese të lidhur prej kohësh me të kaluarën naziste të Gjermanisë, duke e shndërruar atë në një simbol të mbushur me dritë të demokracisë moderne të transformuar të vendit.
Shqipëria ishte vendi i fundit në Evropë që hodhi komunizmin në det, në vitin 1991 me një sërë sulmesh ndaj statujave të Enver Hoxhës dhe gjithçka që ai përfaqësonte.
Por shpresat për një epokë të re të prosperitetit demokratik i hapën rrugën Shqipërisë për të aplikuar për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian në 2009 dhe në 2014 për të fituar statusin e kandidatit për anëtarësimin e ardhshëm në bllokun që ende nuk i është bashkuar.
Gjatë këtij udhëtimi të trazuar, Piramida e Hoxhës ngrihej mbi Tiranë, duke u shembur ngadalë me kohën.
“Fryma e Hoxhës ishte kudo dhe tmerruese për të gjithë”, kujton Frrok Çupi, një gazetar i emëruar në vitin 1991 për të menaxhuar Piramidën që të kthehej në qendër kulturore.
Një nga detyrat e tij të para dhe më të frikshme, tha Çupi, ishte të hiqte qafe një statujë mermeri prej 22 tonësh të diktatorit në sallën kryesore. Heqja e saj ofroi, sipas tij, shpresën e vetme për të shpëtuar Piramidën nga turmat e zemëruara antikomuniste që donin të shkatërronin të gjithë ndërtesën.
Statuja ishte aq e madhe dhe e rëndë sa lëvizja e saj rrezikonte të thyente dyshemenë dhe të shembte Piramidën. Ambasada italiane sugjeroi përdorimin e një helikopteri për të ngritur statujën përmes çatisë. Të tjerë sugjeruan ta prisnin në copa me një sharrë speciale. Në fund, Llesh Biba, një regjisor i ri teatri që punon si marangoz në Piramidë, godet Hoxhën me vare dhe i thyen kokën dhe trupin.
“U ndjeva shumë mirë që godita Hoxhën,” kujton Biba, në një intervistë në studion e tij në Tiranë. “Askush tjetër nuk guxoi. Ata ishin të gjithë të shqetësuar për të shpëtuar lëkurën e tyre.” Megjithatë, pas përfundimit të punës, Biba u dërgua në spital dhe vuante nga probleme të rënda në mushkëri nga thithja e copave të mermerit dhe pluhurit.
Kriza shëndetësore e Biba solli atë që u bë një model i gjatë fatkeqësie, i lidhur me një ndërtesë që “dukej e mallkuar” sipas Martin Matës, bashkëdrejtues i fondit shqiptaro-amerikan të investimeve që ndihmoi në financimin e punës së rindërtimit.
Pa para për të vazhduar funksionimin e piramidës si qendër kulturore, autoritetet e kthyen atë në një pronë me qira.
Klubi i parë i natës në Shqipëri e gjeti vendin aty në fillim të viteve 1990. USAID, një stacion televiziv dhe Pepsi u zhvendosën në zyrat në bodrum, e ndjekur nga NATO, e cila themeloi një zyrë atje gjatë luftës së vitit 1999 në Kosovën fqinje.
Me kalimin e viteve, Piramida filloi të shpërbëhej, u pushtua nga banorët dhe u mbush me të rinj që përdorën muret e saj të jashtme të pjerrëta prej betoni si rrëshqitje. Planet e guximshme për t’i dhënë strukturës një qëllim të ri kanë ardhur dhe janë zhdukur, duke përfshirë një projekt të dështuar të promovuar nga ish-kryeministri i Shqipërisë Sali Berisha për ta kthyer piramidën në një teatër të ri kombëtar.
Në vitin 2010, Piramida ishte bërë një simbol kaq i turpshëm i dështimit, saqë ligjvënësit urdhëruan prishjen e saj dhe arkitektët austriakë të zhvillonin një plan për të ndërtuar një ndërtesë të re parlamenti në vendin e saj. Edhe kjo tentativë dështoi.
Rinovimi aktual ka thyer përfundimisht serinë e dështimeve. Kryebashkiaku, 43 vjeç, kujtoi se kishte vizituar piramidën kur ishte nxënës shkolle pak pasi u hap në vitin 1988 për të krijuar një memorial të zymtë për zotin Hoxha.
“Ishte si të shkoje në një funeral të frikshëm,” tha ai, duke përshkruar se si një yll i kuq i ndezur në çati “na shikonte të gjithëve si syri i Big Brother”.
Maas, arkitekti, tha se në rinovimin u përpoq të “kapërcejë të kaluarën, jo ta shkatërrojë atë” duke ruajtur strukturën bazë të piramidës, por duke e hapur atë më shumë ndaj dritës së diellit dhe duke modernizuar brendësinë duke larguar të kaluarën.
Si një shenjë për kujtimet e lumtura që shumë banorë të Tiranës kanë nga rrëshqitja në shpatet e piramidës, dizajni i ri përfshin një zonë të vogël rrëshqitëse. Megjithatë, shumica e mureve të jashtme tani janë të mbuluara me shkallë, duke i lejuar vizitorët të ecin deri në majë. Do ketë edhe ashensorë.
Jo të gjithë e pëlqejnë dizajnin e ri. Z. Biba, i cili shkatërroi statujën e mermertë të zotit Hoxha më shumë se 30 vjet më parë, përçmoi piramidën e rindërtuar si një marifet publicitar nga kryeministri.
Por kjo është një pikëpamje e pakicës. Z. Çupi, i cili mbështeti thirrjet për prishjen e ndërtesës pasi qendra e tij kulturore u shemb, tani e përshëndeti ridizajnimin si një shenjë se Shqipëria mund të kapërcejë frymën e saj komuniste dhe demonët postkomunistë.
“Ne të gjithë donim të ishim pjesë e Perëndimit, por nuk e dinim vërtet se çfarë do të thoshte kjo,” tha ai. Piramida ka ndryshuar totalisht tani dhe kjo më jep shpresë për këtë vend. /The New York Times
