SHQIPËRI- Kur ishte i ri, Taip Hoxha jetonte në kodrat e rajonit të Labërisë në Shqipërinë jugperëndimore , në një fshat ku jetonin rreth 100 familje. Në Labëri ishte traditë që kur dikush vdiste, i gjithë fshati ndihmonte për ta varrosur. Kur gjyshja e tij, Elena, vdiq në vitin 1980, në funeralin e saj morën pjesë katër persona: Taipi, nëna e tij dhe vëllezërit e motrat e tij. Çdo familje në fshat – me rreth 500 njerëz – zgjodhi të qëndronte larg.
Fakti që funerali i Elenës nuk u respektua, nuk ishte faji i saj: ajo që e bëri këtë rast kaq jo tërheqës për fqinjët e saj ishte se djali i saj kishte qenë kundërshtar i regjimit komunist të vendit. Krimi i babait të Taipit ishte arratisja nga Shqipëria në vitin 1945, afër fillimit të sundimit komunist. Ai u kthye disa vite më vonë, vetëm për t’u kapur nga policia sekrete, e njohur si Sigurimi i Shtetit. Gati 40 vjet më vonë, familja e tij konsiderohej ende armike. Të shiheshe i/e pikëlluar për dikë si Elena ishte një rrezik shumë i madh.
“Askush nuk guxoi,“- thotë Taip, tani 77 vjeç.
Babai i Taipit është një nga më shumë se 6,000 shqiptarët që u vranë ose vdiqën në paraburgim shtetëror midis viteve 1945 dhe 1991 kur ra regjimi komunist. Shumë janë ende të zhdukur. Kanë kaluar tre dekada nga fundi i regjimit, por ka pasur pak përpjekje nga qeveritë e njëpasnjëshme shqiptare për të gjetur trupat e tyre dhe për t’ua kthyer të afërmve të tyre. Janë miratuar shumë ligje për të ndihmuar viktimat, por veprimet nuk janë ndjekur: Komiteti Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur ka shkruar se një sërë qeverish shqiptare “kanë bërë pak për të dhënë ndihmë konkrete për familjet e të zhdukurve… duke penguar shoqërinë shqiptare të kapërcejë trashëgimia e së kaluarës totalitare”.
Regjimi komunist drejtohej nga diktatori Enver Hoxha (nuk ka lidhje me Taipin, pavarësisht mbiemrit të njëjtë). Konsiderohet të ketë qenë një nga qeveritë më brutale në Evropë, dhe është cilësuar si “Koreja e Veriut e Evropës”. Enver Hoxha kishte respekt të thellë për Stalinin, duke ndërprerë marrëdhëniet diplomatike me Jugosllavinë e Josip Titos, fqinjin më të afërt të Shqipërisë, në vitin 1948. Më pas, ai do të ndërpresë lidhjet me vetë Bashkimin Sovjetik, në kulmin e fushatës së de-stalinizimit të Nikita Hrushovit në vitin 1961. Një nga të vetmet vende me të cilat Shqipëria mbante marrëdhënie të rregullta diplomatike ishte Kina, e cila kishte problemet e veta me sovjetikët. Hoxha do të zhgënjehej edhe me Pekinin, me kalimin e kohës, duke e lënë Shqipërinë pothuajse tërësisht të izoluar nga bota.
Taip nuk e njohu kurrë babanë e tij; ai ishte shumë i ri kur u ekzekutua. Por aq ishte e mjaftueshme për të siguruar që e gjithë familja të konsiderohej si armiq të regjimit. Ata u larguan me forcë nga shtëpia e tyre dhe u dërguan të jetonin në një fshat në anën tjetër të Shqipërisë, ku ishin të izoluar nga pjesa tjetër e komunitetit: njerëzit ishin aq të frikësuar nga shoqërimi me gjoja “antikomunistë”, aq sa nuk ecnin as në tokën e tyre.
“Sigurimi na referohej si “këlyshët e amerikanëve dhe fëmijët e armikut,”-tha Taipi.
Kur vëllai i Taipit, Ahmeti, mbushi 18 vjeç, ai u arrestua dhe u dënua me 20 vjet burg.
“Vëllai im u dënua me më shumë vite sesa kishte jetuar në këtë tokë,“- thotë Taip. Pas një përpjekjeje për t’u arratisur, ai u dërgua në Spaç, kampi më famëkeq i punës në Shqipëri, i modeluar sipas gulagëve stalinistë. U hap në vitin 1968 në vendin e një miniere bakri dhe piriti, në një zonë të thellë dhe malore në qendër të vendit. Spaç ishte një nga shumë kampet e punës, por ai mbante të burgosur që konsideroheshin si kërcënimi më i madh për regjimin. Aty u ekzekutua vëllai i Taipit, Ahmeti. Ai ishte 39 vjeç. Ai e kishte kaluar gjithë jetën e tij të rritur i burgosur sepse ishte djali i të atit. Por trupi nuk u kthye familjarëve.
Taip është takuar me xhelatët përgjegjës për vdekjen e vëllait të tij. Megjithatë, ata nuk do i thoshin asgjë, pasi nuk janë të detyruar ta bëjnë këtë gjë.
“Gjëja më e keqe është se kanë kaluar 31 vjet që nga viti 1991 [kur u shemb komunizmi] dhe unë ende po kërkoj.”
Shumica e njerëzve që ende kërkojnë trupat e të afërmve të tyre besojnë se mënyra e vetme për t’i rikthyer ato është duke paguar vetë për një kërkim privat dhe gërmim. Një rast i tillë është Zef Ndoj. Zef, 60 vjeç, jeton në një fshat të vogël jashtë Shkodrës, në veri të Shqipërisë. Ndërsa ai flet, ulur dhe duke pirë duhan në dhomën e tij të ndenjjes, sytë e tij tërhiqen drejt një fotografie të një të riu në një kornizë të praruar. Është vëllai i tij, Toma, i cili u ekzekutua në burgun famëkeq të Qafë-Barit – rreth 60 milje larg Shkodrës – në vitin 1979, me akuzën e terrorizmit. Kur autoritetet i thanë të vinte në burg, ai e dinte se vëllai i tij kishte vdekur.
“Ata na dhanë rrobat e tij. Ne u ndjemë me fat që na dhanë rrobat e tij,”-tregoi ai.
Kur regjimi komunist u shemb, Zefi filloi të kërkonte trupin e të vëllait. Ai kërkoi ndihmë nga autoritetet, por thotë se nuk dëgjoi asgjë. Një inxhinier që punonte në zonën lokale besonte se e njihte zonën ku ishte ekzekutuar vëllai i tij, qindra milje larg në Kuç. Ndonjëherë të burgosurit largoheshin në distanca të gjata nga vendi ku ishin burgosur për t’u vrarë. Kështu Zefi filloi të gërmonte. Dhe ai vazhdoi të gërmonte. Për më shumë se gjashtë ditë, 156 orë në total. Por ai nuk e gjeti vëllanë e tij. Megjithatë, gjatë atij gërmimi, ai gjeti atje 11 trupa të tjerë. Shumë nga të ekzekutuarit supozohet se u varrosën me një shishe që përmbante një copë letre me emrin e tyre: trupat që gjeti Zefi e kishin këtë copë letre.
Mungesa e vullnetit për të zhvarrosur varret masive ndonjëherë i atribuohet besimit se viktimat nuk do mund të identifikohen. Megjithëse procesi i identifikimit duhet të përfshijë gjithmonë teste mjeko-ligjore për siguri, emrat në shishe sigurisht që mund të përshpejtojnë procesin e identifikimit. I pyetur nëse ka kontaktuar me qeverinë për organet e tjera që ka gjetur, Zef përgjigjet: Çfarë qeverie? Nuk u intereson.
Ai ka kontaktuar vetë me familjet.
Në vitin 2012, Zef filloi të gërmonte në një vend të ri ku besonte se vëllai i tij mund të varrosej: vendi i një ish-baze ushtarake, në zonën përreth Kuçit. Ditën kur filloi të gërmonte përsëri, ai thotë se u vizitua nga një zyrtar i lartë i qeverisë, i cili i dha atij vendndodhjen e saktë se ku ishte varrosur vëllai i tij: ishte me të vërtetë rreth asaj baze ushtarake.
“Ata e dinin se ku ishte gjatë gjithë kohës,”- thotë ai.
Gjetja e trupit të Tomes zgjati gati 22 vjet: Zefi kishte kaluar më shumë se 1/3 e jetës së tij në kërkim të vëllait të tij. Kur Zefi e solli vëllanë e tij në shtëpi, e varrosi në varrezat lokale afër fshatit të tij. Kostoja totale e kërkimit ishte më shumë se 25,000 € (22,300 £).
Është një shumë marramendëse në një vend ku, edhe sot, mesatarisht punëtori fiton rreth 260 euro në muaj. Zefi ka aplikuar për rimbursim nga qeveria menjëherë pas përfundimit të kërkimit. Ai thotë se ende nuk ka marrë para nga qeveria për shpenzimet e bëra gjatë kërkimit të vëllait të tij. Shpenzime, të cilat do të ishin dukshëm më të vogla nëse do t’i ishte thënë se ku ishte varrosur trupi i vëllait të tij kur ai pyeti për herë të parë 20 vjet më parë.
“Mund të më kishin thënë. Kam kaluar kaq shumë vite duke kërkuar.”
Zefi megjithatë merr kompensim për burgimin e vëllait të tij: në total, do të jetë 15,000 euro gjatë jetës së tij, shumë më pak se sa ka paguar në kërkim të trupit të të vëllait. Dëmshpërblimi është vetëm për kohën kur vëllai i tij ishte burgosur dhe jo për ekzekutimin e tij.
Sipas Zefit, familjet e të afërmve të të cilëve u ekzekutuan me akuza për terrorizëm – ndryshe nga akuzat e tjera – nuk marrin dëmshpërblim për vdekjen e tyre sepse nuk ishte përfshirë në legjislacionin e kompensimit.
Aldo Renato Tussi, shtetasi italian, babai shqiptar i të cilit u vra nga regjimi, prej 30 vitesh kërkon trupin e të atit. Babai i tij kishte qenë në burgun e Burrelit, rreth 40 milje në veri të kryeqytetit Tiranë, i cili ndodhet në Shqipërinë qendrore. Dëshmitë e ish të burgosurve dhanë një vendndodhje të mundshme për një varr masiv. Por ende nuk është gërmuar.
“Pyes veten pse është kaq e vështirë të ndërhysh në atë zonë, mes dy rrethimeve të burgut. Është një fushë katrore, e zhveshur, përafërsisht sa një fushë futbolli,”- shkroi ai më vonë në një letër për përvojën e tij. Gërmimi i të gjitha varreve masive në Shqipëri është një detyrë e madhe, por ka vende të dukshme për të filluar: dhjetëra ish-kampet e burgjeve të vendit. Edhe zonat përreth shumë prej këtyre kampeve të burgjeve dhe internimit – një vend tipik varrimi për ata që u ekzekutuan atje – nuk janë gërmuar.
Ata që kërkojnë trupa besojnë se këto varre nuk do të ishte e vështirë për t’u gjetur: ka ish-të arrestuar ende gjallë, të cilët mund të tregojë ku janë varret.
Një vend i tillë është në Tepelenë, në jug të Shqipërisë. Ishte një kamp famëkeq internimi për të arratisurit dhe dezertorët, i hapur midis viteve 1949 dhe 1954. Vetëm në vitin 2017 u zbulua se Tepelena kishte qenë vendi i një kampi internimi dhe një kampi ku kishin vdekur shumë. Kelvin Zifla, i cili punon për Fondacionin Kujto, një organizatë shqiptare që mbledh kujtimet e viktimave, u rrit 20 metra larg rrënojave të kampit.
“Gjithmonë kemi menduar se ishte një ish-bazë ushtarake,”-thotë ai. Ai dhe miqtë e tij, të pavetëdijshëm për historinë dhe luanin futboll atje.
600 nga rreth 4,000 të burgosur besohet se kanë vdekur, gjysma e tyre mendohet të jenë fëmijë nën moshën 5 vjeç. Fetah Hamata, tani 80 vjeç, u dërgua atje si fëmijë i vogël sepse babai i tij kishte tentuar të largohej nga Shqipëria.
Duart i dridhen ndërsa e përshkruan: kishte raste kur 30 fëmijë vdisnin në një ditë të vetme për shkak të kequshqyerjes, dizenterisë dhe dobësisë nga puna e rëndë. Kushtet në Tepelenë ishin aq të rënda, saqë fjala e tyre arriti në qeverinë e Shteteve të Bashkuara. Fetah rrëfen një nga kujtimet e tij më të hershme: një grua ishte lidhur në një shtyllë në qendër të kampit dhe fëmijët u detyruan ta rrihnin me shkopinj. Edhe ai mori pjesë. Krimi i saj ishte hedhja e një cope të vogël druri.
“Unë isha shtatë ose tetë në atë kohë. Më kujtohet se si ajo bërtiste teksa e rrihnim,”- thotë Fetah.
Dy vite më parë, ajo u rikthye në Tepelenë për një aktivitet me fokus krimet në kamp. Ai nuk e njohu në fillim. Ajo ngriti sytë nga pylli ku kishin mbledhur dru.
“Kam qenë këtu më parë,”- i tha ajo. Kur filloi të fliste se si vuajti, Fetah e kuptoi se kush ishte. Kur i tha se kush ishte, ajo i tha se e kishte falur.
Toka përreth Tepelenës mund të përmbajë varre fëmijësh dhe të rriturish që vdiqën atje: Fetah thotë se ai punoi në një kantier atje në ditët e fundit të regjimit. Ata gjetën një kuti me eshtrat e fëmijëve. Fetah thotë se iu tha t’i hidhnin. 30 vjet pas rënies së regjimit, në dukje nuk ka pasur asnjë përpjekje për të gërmuar zonat përreth Tepelenës. Këto trupa ende të pa gjetur janë një simptomë e një problemi më të gjerë: Shqipëria nuk ka arritur të pajtohet me pothuajse asnjë aspekt të së kaluarës së saj komuniste. Duke marrë parasysh brutalitetin e regjimit dhe historitë e paraqitura këtu, është e qartë se shumë nuk e kanë gjetur drejtësinë që kërkojnë. Një drejtësi e tillë tranzicionale, siç cilësohet, kur një vend kërkon të pajtohet me të kaluarën e tij, mund të ndodhë shumë kohë pasi të jetë zhdukur një regjim. Konsiderohet të jetë jetike në mënyrë që vendet të ecin përpara. Ai mund të përfshijë çdo gjë nga gjykimet deri te edukimi rreth krimeve të kryera. Ky proces mundëson nxjerrjen e mësimeve nga gabimet e së kaluarës.
Disa gjyqe të ish elitave komuniste u zhvilluan në Shqipëri: Ramiz Alia – pasardhësi i Enver Hoxhës – u dënua për korrupsion në vitin 1994.
Ai u dënua me nëntë vjet burg, një afat që u reduktua për një numër apelimesh. Ai shërbeu vetëm një vit, por u arrestua përsëri në vitin 1996, këtë herë me akuza për gjenocid.
“Autoritetet e akuzuan atë për internimin dhe burgosjen në kampet e përqendrimit të mijëra qytetarëve gjatë regjimit komunist … duke urdhëruar vrasjen e njerëzve që tentonin të largoheshin nga vendi,”- sipas një raporti të Departamentit të Shtetit të SHBA-së të asaj kohe.
Më vonë, një gjykatë hodhi poshtë akuzat për gjenocid.
Në burg ka qenë edhe bashkëshortja e Enver Hoxhës, Nexhmija. Krimet për të cilat ajo u dënua ishin kryesisht ekonomike: përvetësimi i fondeve dhe shpërdorimi i pushtetit. Ajo kishte qenë një figurë politike më vete dhe ndikimi i saj ishte rritur me dobësimin e shëndetit të Enverit. Përfshirja e saj në aspektet më mizore të regjimit bëri që disa i dhanë asaj titullin “Zonja Makbeth”.
Nexhmije u dënua me 11 vjet burg, por kreu vetëm katër vjet. Ajo jetoi pjesën tjetër të ditëve të saj, as e dënuar dhe as e izoluar, në një shtëpi komode në Tiranë. Ndryshe nga Lady Macbeth, Nexhmije nuk dukej se ndihej fajtore: në vitin 2008, ajo iu përgjigj një gazetari të Agence France-Presse duke e pyetur troç: Për çfarë duhet të turpërohem?
Dy task forca, që synojnë të merren me gërmimin e viktimave, janë ngritur nga qeveritë e njëpasnjëshme. Megjithatë, në letrën e tij për përvojën e tij me qeverinë, Aldo Rennato Tussi – babai i të cilit është varrosur pranë burgut të Burrelit – pretendonte se i ishte thënë nga një zyrtar se nuk dinin asgjë për çështjet në Burrel.
“Si ka mundësi që një anëtar i qeverisë nuk e njeh historinë e vendit të tij?”- ai shkroi.
Mosveprimi i njëpasnjëshëm i qeverive ka sjellë heshtje. Ish-të përndjekurit shpesh përmendin se sa pak flitet për regjimin komunist në Shqipërinë postkomuniste. E kaluara është diçka që njerëzit preferojnë ta harrojnë sesa të përballen me të, në mënyrë që të përpiqen të ecin përpara. Por kjo mund të jetë shumë e dhimbshme për ata, të afërmit e të cilëve dhanë jetën në luftën e gjatë për demokraci.
E shkuara diskutohet shpesh nga Dine Dine, 80 vjeç dhe Leke Tasi, dy të moshuar që takohen për kafe çdo ditë në Tiranë. Ata janë të bashkuar nga vuajtjet me të cilat u përballën të dy. Leke Tasi, në fund të të 90-tave, flet se si thuajse e gjithë familja e tij u dërgua në kampe burgu – sepse babai i tij ishte larguar në Greqi dhe më pas ishte kthyer. Xhaxhai iu dënua 17 vjet në burgun e Burrelit, ku edhe vdiq. Si i ri, vëllai i tij u dënua me 21 vjet burg, dënim të cilin e kreu. Leka thotë se ishte kursyer sepse mund të luante violonçel dhe nuk mund të zëvendësohej në orkestrën ku luante.
Dine u burgos në moshën 6-vjeçare në një kamp internimi sepse kishte lindur në një familje dikur aristokrate. Kjo ndodhi në vitin 1946.
Dine nuk u largua nga sistemi i kampeve deri në rënien e komunizmit në 1991. Gati 50 vjet të jetës së tij i kaloi në kampe, thjesht për shkak të mbiemrit të tij. Në vitin 1980 thotë se i është dhënë mundësia të bashkëpunojë me Sigurimin, policinë sekrete, për të fituar lirinë. “Sigurimi më ofroi privilegje për të bashkëpunuar. Por unë refuzova – dhe më thanë se alternativa ime e vetme ishte më shumë kohë në burg”, thotë ai.
Si Leke ashtu edhe Dine marrin dëmshpërblim nga qeveria për vuajtjet me të cilat u përballën ata dhe familjet e tyre – e llogaritur se për çfarë krimi jeni dënuar ju ose anëtari i familjes suaj dhe sa vite keni vuajtur në burg. Ata nuk pajtohen nëse shuma që marrin është e drejtë.
Por ata të dy pajtohen se nuk ka pasur kompensim moral për vuajtjet e tyre. Me kompensim moral, ata nënkuptojnë se duan të ketë njohje shoqërore për vuajtjet me të cilat u përballën, si dhe njohjen e krimeve të përgjegjësve. Megjithatë, pak të mbijetuar flasin për dëshirën për të parë çdo lloj ndjekjeje për përgjegjësit. 30 vjet më vonë, ndjekja penale është jopraktike dhe e pamundur.
Njohja mund të arrihet pa të: një shembull i tillë është Nikolin Kurti, i cili gjurmoi prokurorin dhe gjyqtarin që dënoi me vdekje dajën e tij – Dom Shtjefen Kurtin. Pas takimit, ata të dy nënshkruan letra ku pranonin fajin, të cilat ranë dakord se do të publikoheshin pas vdekjes së tyre. Nikolin tha se prokurori i kërkoi të mos e bënte publike për sa kohë që ai ishte “i moshuar, i lodhur dhe i sëmurë” dhe “i paaftë për të mbështetur debatin që do të bëhej në media për këtë”.
Por situata të tilla janë të rralla – ato kërkojnë që një individ të pranojë dhe publikojë krimet e tij, me vullnetin e tij të lirë. Pa përfshirjen e qeverisë apo institucionale, shumë do të vazhdojnë të fshehin të kaluarën e tyre. Kelvin Zifla i Fondacionit Kujto, i cili ndihmon viktimat, beson se hija e së kaluarës komuniste ende qëndron mbi politikë: fakti që Shqipëria nuk është marrë kurrë me të hapur kontribuon në ndjenjat e njerëzve për politikën sot.
“Njerëzit nuk kanë besim se sistemi politik mund të sjellë ndryshime ose ta bëjë këtë vend më të mirë,” thotë ai, “që në fillim nuk kishte ndershmëri në politikë sepse ata zgjodhën të mos ishin të sinqertë për të kaluarën.”
Nuk është e vështirë të gjesh prova të pakënaqësisë me drejtimin e vendit. Siç e di kushdo që lexon një gazetë britanike, shumë të rinj largohen nga Shqipëria për të kërkuar mundësi diku tjetër. Shumë prej tyre ende në Shqipëri flasin për largim. Duke marrë parasysh pikënisjen e tij në vitin 1991, si një vend me nivele të larta varfërie që kishte qenë i izoluar nga bota, ndryshimi që ka ndodhur ka qenë i madh.
Një vend si Shqipëria, i cili po fokusohet te zhvillimi, ka të ngjarë të mos dëshirojë të fokusohet në të kaluarën e tij. Por Zifla nuk i sheh këto synime si kontradiktore: Nuk duhet të harrosh të kaluarën për të ecur përpara dhe për të përparuar.
Është e rëndësishme që një vend të kuptojë historinë e tij, siç e bën të qartë një thënie e Hannah Arendt në muzeun e mbikëqyrjes sekrete të Shqipërisë, me qendër në Tiranë: Nëse nuk e dimë historinë tonë, jemi të dënuar ta jetojmë atë sërish.
Askush që bën fushatë për njohjen e së kaluarës komuniste nuk beson se ka një shans që Shqipëria të rrëshqasë përsëri në totalitarizëm. Ata besojnë se historia është e rëndësishme dhe duhet trajtuar si e tillë. Pesë vitet e fundit na kanë mësuar se Perëndimi ndoshta mund të ketë shumë besim në qëndrueshmërinë e demokracisë. Nuk është diçka që duhet marrë si e mirëqenë. Drejtësia pas totalitarizmit do të jetë gjithmonë e vështirë. Zhvarrosja e trupave të të vrarëve në duart e regjimit tregon respekt për ata që vuajtën. Të lejosh që trupat të varrosen siç duhet është një njohje e tmerreve që i vendosin ata atje.
Me çdo vit që kalon, drejtësia bëhet më pak e mundshme. Teksa shikon mjegullën që mbështjell luginën rreth Tepelenës, Fetah Hamata pranon se i ka humbur shpresat.
“Unë jam i vjetër. po verbohem. Nuk mund ta vazhdoj këtë luftë.”/Indepedent
